چهارشنبه سوری یکی از جشن‌های ایرانی است که در غروب آخرین سه‌شنبه سال با آداب خاصی برگزار می‌شود. برخی پژوهشگران واژه «سور» را به‌معنای «جشن» و برخی دیگر آن را برگرفته از واژه پهلوی «سوریک» به‌معنای «سُرخ» می‌دانند که نشانه‌ای از سرخی آتش یا سرخی و سلامتی فرد است. شاید گواه این ادعا را بتوان در تلفظ «چارشمبه-سُرخی» در اصفهان دانست.
این جشن در مناطق مختلف ایران نام‌های مختلفی همچون گول گوله چهارشنبه (گیلان)، چوارشمه کوله (کردستان)، چارشمبه-سُرخی (اصفهان)، كوله چهارشنبه (قزوین) و… دارد و با وجود وجه اشتراک بین آنها، هر منطقه چهارشنبه سوری را با آداب‌ورسوم خاص خود برگزار می‌کند.
چهارشنبه سوری چه روزی است؟
چهارشنبه سوری برخلاف اسمش از غروب آخرین سه‌شنبه اسفند هر سال آغاز می‌شود و تا پاسی از شب ادامه می‌یابد. چهارشنبه سوری سال ۱۴۰۰ مصادف با روز سه‌شنبه ۲۴ اسفند است.
تاریخچه چهارشنبه سوری
از آنجا که ایرانیان قبل از اسلام، روزهای ماه را با یک نام می‌خواندند و هفته و اساسا چهارشنبه نداشتند و همین طور پریدن از روی آتش و بی‌احترامی به آن با آیین زرتشتیان هم‌خوانی ندارد، برخی معتقدند که نمی‌توان چهارشنبه سوری را جشنی متعلق به دوران پیش از اسلام دانست.
درباره ارتباط چهارشنبه‌سوری با آیین زرتشتی می‌توان به صحبت‌های کتایون مزداپور، پژوهشگر زرتشتی و نویسنده آثار زرتشتی، استناد کرد که گفته است:
جشن‌ها و آیین‌های ایرانی به همه ایرانیان تعلق داشته‌اند و دارند. بسیاری از آنها به دوران پیش از مهاجرت آریایی‌ها به این سرزمین بازمی‌شوند و خیلی از آنها هرگز زرتشتی نبوده‌اند، مثل چهارشنبه سوری.
در هر صورت، قدیمی‌ترین منبعی که به چهارشنبه سوری اشاره کرده، کتاب «تاریخ بخارا» از ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی است که می‌گوید:
چون امیر منصور بن نوح به مُلک بنشست، اندر ماه شوال سال ۳۵۰، به جوی مولیان فرمود تا آن سرای را دیگر بار عمارت کردند و هرچه هلاک و ضایع شده بود بهتر از آن به حاصل کردند. آن‌گاه امیر به سرای بنشست و هنوز سال تمام نشده بود که چون شب سوری چنان که «عادت قدیم» است، آتشی عظیم افروختند.
این طور به نظر می‌رسد که در متون قديمی، به‌خصوص قبل از اسلام، هیچ اشاره‌ای به چهارشنبه سوری نشده است و از همین رو گفته می‌شود كه بعد از اسلام این جشن در ايران رواج پیدا می‌کند. يكی از دلايل این موضوع، برگزاری آن در شب چهارشنبه آخر سال است؛ در واقع بر اساس تقويم قمری، روز چهارشنبه از غروب سه‌شنبه شروع می‌شود.
علاوه بر این، اعراب روز چهارشنبه را روزی نحس می‌دانستند و آن روز را برای مراسم عروسی، مسافرت و… انتخاب نمی‌کردند. همان طور که منوچهری دامغانی در این بیت شعر گفته است:
چهارشنبه که روز بلاست باده بخور به ساتکین می‌خور تا به عافیت گذرد
احتمال دارد که ايرانی‌ها نیز به تبعیت از آنها، برای دورکردن نحسی آخرين چهارشنبه سال، جشن و مراسمی در آن روز به پا می‌کرده‌اند. با این اوصاف می‌توان گفت که تا قبل از اسلام، آيين چهارشنبه سوری امروزی برگزار نمی‌شد؛ هرچند از آنجا که شکل آغازین چهارشنبه‌سوری به‌شکل روشن‌کردن آتش بر بام‌ها در برخی نقاط ایران نظیر خراسان جنوبی هنوز هم برگزار می‌شود، مشخص است که این جشن در ایران باستان ریشه دارد.
شواهد و قرائن نیز نشان می‌دهد که این جشن، پیشینه بسیار کهنی دارد و قدمت آن حتی به دوران قبل از ظهور مذهب زرتشت در ایران برمی‌گردد. در واقع همان طور که اشاره شد در ایران باستان هفته وجود نداشت و زمان برگزاری چهارشنبه سوری در فاصله ۱۰ روز پایانی سال بود؛ تا اینکه ظاهرا این جشن در قرون اولیه اسلامی در روز چهارشنبه آخر سال تثبیت می‌شود و از آن برای رفع نحسی و بلا استفاده می‌شود.
آتش‌افروزی بر بام خانه‌ها، آخرین مراسم از آیین‌های روزهای پایان سال یا گاهنبار پنجه است که بر اساس آن، افرادی به نام آتش‌افروزان چند روز پیش از نوروز به شهرها و روستاها می‌رفتند تا پیام‌آور این جشن اهورایی باشند. این زنان و مردان هنرمند برای شادی و سرگرمی مردم به اجرای نمایش‌های خیابانی، سرود و آواز و… می‌پرداختند. علاوه بر این، از هفت روز قبل از فرارسیدن سال نو تا روز چهاردهم نوروز، هم‌زمان با تاریکی هوا شروع به روشن‌کردن آتش در نقاط مختلف شهر و روستا می‌کردند. این آتش، نمادی از نور و دوستی و مهر بود و هدف از این آتش‌افروزی، برگرداندن نیروی نیکی به مردم بود تا بتوانند بر غم و افسردگی غلبه کنند.
در شب سوری این آتش را برای طلب گرما و فراری‌دادن سرما روی بیشتر بام‌ها روشن می‌کردند که به باور نیاکان ما تنوره آتش و دود روی بام‌ها علاوه بر خوش‌یمن‌بودن، فروهر درگذشتگان را به‌طرف خانه‌هایشان هدایت می‌کرد. در آثار تاریخی نظیر کاخ چهلستون نیز می‌توان اشاره به چهارشنبه سوری را مشاهده کرد. در ضلع جنوبی این کاخ نقاشی جالبی از آیینی شبیه به چهارشنبه سوری به چشم می‌خورد. این نقاشی عصر صفوی که با نظارت رضا عباسی کشیده شده است، آتش و تجمع افرادی به دور آن را نشان می‌دهد.