زادروز : احتمالاً ۷۲۱ میلادی
محل تولد: طوس، خراسان، خلافت اموی
درگذشت: احتمالاً ۸۱۵ میلادی
آرامگاه : کوفه
محل زندگی: عراق
ملیت : ایرانی
زمینه فعالیت: کیمیاگری، نجوم، اخترشناسی، پزشکی، فلسفه، فیزیک
دوره : دوران طلایی اسلام
دین: اسلام
آثار: الکتب الکمیاء
ابوموسی جابر ابن حیان (زادهٔ حدود سال ۱۰۰ هجری شمسی معادل با ۷۲۱ میلادی در طوس – درگذشتهٔ حدود سال ۱۹۴ هجری شمسی معادل با ۸۱۵ میلادی در کوفه) دانشمند و کیمیاگر و فیلسوف ایرانی بود. او را «پدر علم شیمی» نامیده اند و بسیاری از روش ها (مانند تقطیر) و انواع ابزارهای اساسی شیمی مانند قرع و انبیق را به او نسبت می دهند.
ابوموسی جابر ابن حیان، کیمیاگر برجستهٔ ایران، در سال صد هجری شمسی در شهر توس از توابع خراسان متولد شد. مدت کوتاهی پس از تولدش، پدر او که یک داروساز شناخته شده و پیرو مذهب شیعه بود، به دلیل نقشی که در براندازی حکومت اموی داشت، دستگیر شد و به قتل رسید.
جابر به نوشته های باقیمانده از پدرش علاقه مند شد و به ادامهٔ حرفهٔ او پرداخت. او با شوق و علاقه به یادگیری علوم دیگر نیز میپرداخت. همین، سبب هجرت او از توس به کوفه که در آن زمان مرکز علمی جهان بود شد. کتاب ها و رسالات متعدد جابر، سالها بعد از او، توجه کیمیاگران اروپایی را به خود جلب کرد و سال ها از آن به عنوان منبع معتبری استفاده می کردند. به گفتهٔ آن ها، این کتابها تأثیر عمیقی بر تغییر و تصحیح دیدگاه کیمیاگران غربی گذاشتهاست. عاقبت، جابر ابن حیان، در سال صد و نود و چهار ه.ش (معادل با ۸۱۵ میلادی) در شهر کوفهٔ درگذشت.
شاگردی جعفر صادق
در اعتقادات مرتبط با شیعه همواره جابر یکی از شاگردان بزرگ امام ششم شیعیان جعفر صادق معرفی میشود و آنچه مسلم است این است که جابر خود را شاگرد جعفر صادق میدانسته از سویی دیگر برخی مستشرقین غربی مانند هانری کوربن در زمینه شاگردی جابر برای جعفر صادق با احتیاط تشکیک کرده یا مانند الیزر پاول کراوس، مستشرق یهودی، آن را از اساس رد کردهاند؛ اگر چه پاسخ هایی نیز در رد ادعای کراوس از جمله رساله «مسئله جابری» منتشر شده است.
اختلاف نظر در مورد تاریخ تولد وی
در مورد تاریخ دقیق تولد و مرگ و محل تولد وی اختلاف نظر وجود دارد. به گفته برخی وی متولد سال ۱۰۰ هجری شمسی و وفات وی در سال ۱۹۴ هجری شمسی بودهاست. برخی نیز او را متولد سال ۱۰۳ هجری شمسی دانسته و وفات وی را در سال ۲۰۰ هجری شمسی ذکر کردهاند. با این حال دانشنامهٔ بریتانیکا وی را متولد سال ۷۲۱ میلادی و وفات وی را در سال ۸۱۵ میلادی (نزدیک به هزار و دویست سال پیش) ثبت کردهاست.
منزلت جابر در علم شیمی
جابربن حیان نخستین شیمیدان ایرانی است. وی اولین کسی است که به علم شیمی شهرت و آوازه بخشید و بی تردید نخستین مسلمانی است که شایستگی کسب عنوان شیمیدان را دارد.
اکسیر و عقیده جابر دربارهٔ آن
عقیده جابر این بود همچنان که طبیعت می تواند اشیاء را به یکدیگر تبدیل کند، مانند تبدیل خاک و آب به گیاه و تبدیل گیاه به موم و عسل به وسیله زنبور عسل و تبدیل قلع به نقره در زیر زمین و … کیمیاگر نیز می تواند با تقلید از طبیعت و استفاده از تجربه ها و آزمایش ها همان کار طبیعت را در مدت زمانی کوتاهتر انجام دهد. اما کیمیاگر برای اینکه بتواند یک شیء را به شیء دیگر تبدیل کند، به وسیله ای نیازمند است که اصطلاحاً آن را اکسیر می نامند.
اکسیر در علم کیمیا، به منزله دارو در علم پزشکی است. جابر اکسیر را که از آن در کارهای کیمیایی خود استفاده می کرد، از انواع موجودات سهگانه (فلزات، حیوانات و گیاهان) به دست می آورد.
او خود، در این زمینه می گوید: هفت نوع اکسیر وجود دارد:
• اکسیر فلزی: اکسیر بدست آمده از فلزات
• اکسیر حیوانی: اکسیر بدست آمده از حیوانات
• اکسیر گیاهی: اکسیر بدست آمده از گیاهان
• اکسیر حیوانی – گیاهی: اکسیر بدست آمده از امتزاج مواد حیوانی و گیاهی
• اکسیر فلزی – گیاهی: اکسیر بدست آمده از امتزاج مواد فلزی و گیاهی
• اکسیر فلزی – حیوانی: اکسیر بدست آمده از امتزاج مواد فلزی و حیوانی
• اکسیر فلزی – حیوانی – گیاهی: اکسیر بدست آمده از امتزاج مواد فلزی و گیاهی و حیوانی
نگارخانه ابزار کیمیاوی
قرع بلند گلو
قرع و انبیق برای تقطیر
نمونه جدیدی از بالن، زانویی، مبرد، قطره گیر و جمع کننده
تصویر بالا نمونه جدیدی از بالن، زانویی، مبرد، قطره گیر و جمع کننده که کار قرع و انبیق را انجام می دهند
عقیده جابر ابن حیان دربارهٔ فلزات
جابر هفت فلز: طلا، نقره، مس، آهن، سرب، جیوه و قلع را «فلزات اصلی» می دانست. این فلزات به تعبیر جابر اساس صنعت کیمیا را تشکیل می دهند. به عبارت دیگر قوانین علم کیمیا بر این هفت فلز استوار است. با این حال، خود این کانی ها از ترکیب دو کانی اساسی، یعنی گوگرد و جیوه بوجود می آیند که به نسبت های مختلف، در دل زمین، با هم ترکیب می شوند؛ بنابراین، تفاوت میان فلزات هفت گانه تنها یک تفاوت عرضی وجود دارد نه جوهری که محصول تفاوت نسبت ترکیب گوگرد و جیوه در آن است. اما طبیعت هر یک از گوگرد و جیوه تابع دو عامل زمینی و زمانی است. به عبارت دیگر، تفاوت خاک زمینی که این دو کانی در آن بوجود می آیند و همچنین تفاوت وضعیت کواکب به هنگام پیدایش آن ها موجب می شود که طبیعت گوگرد یا جیوه تفاوت پیدا کند.
قلع
دارای چهار طبع است. ظاهر آن، سرد و تر و نرم و باطنش گرم و خشک و سخت … پس هرگاه صفات ظاهر قلع به درون آن برده شود و صفات باطنی آن به بیرون آورده شود، ظاهرش خشک و در نتیجه قلع به آهن تبدیل میشود.
آهن
از چهار طبع پدید آمدهاست که از میان آنها، دو طبع، یعنی حرارت و خشکی شدید به ظاهر آن اختصاص دارد و دو طبع دیگر یعنی برودت و رطوبت به باطن آن. ظاهر آن، سخت و باطن آن نرم است. ظاهر هیچ جسمی به سختی ظاهر آن نیست. همچنین نرمی باطن آن به اندازه سختی ظاهرش است. از میان فلزات جیوه مانند آهن است. زیرا ظاهر آن آهن و باطن آن جیوه است.
طلا
ظاهر آن گرم و تر و باطنش سرد و خشک است. پس جمیع اجسام (فلزات) را به این طبع برگردان. چون طبعی معتدل است.
زهره (مس)
گرم و خشک است ولی خشکی آن از خشکی آهن کمتر است زیرا طبع اصلی مس، همچون طلا، گرم و تر بودهاست اما درآمدن خشکی بر آن، آن را فاسد کردهاست؛ لذا با از میان بردن خشکی، مس به طبع اولیه خود برمی گردد.
جیوه
طبع ظاهری آن سرد و تر و نرم و طبع باطنیاش گرم و خشک و سخت است؛ بنابراین ظاهر آن، همان جیوه و باطنش آهن است. برای آن که جیوه را به اصل آن یعنی طلا برگردانی، ابتدا باید آن را به نقره تبدیل کنید.
نقره
اصل نخست آن، طلا است ولی با غلبه طبایع برودت و یبوست، طلا به درون منتقل شدهاست و در نتیجه ظاهر فلز، نقره و باطن آن طلا گردیده است؛ بنابراین اگر بخواهی آن را به اصلش یعنی طلا برگردانی، برودت آن را به درون انتقال ده، حرارت آن آشکار می شود. سپس خشکی آن را به درون منتقل کن، در نتیجه، رطوبت آشکار و نقره تبدیل به طلا می شود.
طبیعت هر یک از گوگرد و جیوه تابع دو عامل زمینی و زمانی است
از آثار وی
مجسطی اقلیدس
خواص موازین
السبعین
صندوق الحکمه
کتاب الاجساد الاربعه
کتاب المجردات
دستاوردها
نوآوری انواع گوناگونی از وسایل آزمایشگاهی، از جمله انبیق به اسم او ثبت شده است. کشف مواد شیمیایی متعددی همچون هیدرو کلریک اسید، نیتریک اسید، تیزاب (مخلوطی از دو اسید یاد شده که از جمله اندک موادی است که طلا را در خود حل می کند)، سیتریک اسید (جوهر لیمو) و استیک اسید (جوهر سرکه)، همچنین معرفی فرایندهای تبلور و تقطیر که هر دو سنگ بنای شیمی امروزی به شمار می آیند، از جمله یافته های اوست.
او همچنین یافته های دیگری دربارهٔ روش های استخراج و خالص سازی طلا، جلوگیری از زنگ زدن آهن، حکاکی روی طلا، رنگرزی و نم ناپذیر کردن پارچه ها و تجزیهٔ مواد شیمیایی ارائه داد. از جمله اختراع های دیگر او، قلم نوری است. قلمی که جوهر آن در تاریکی نیز نور می دهد. (احتمالاً با استفاده از خاصیت فسفرسانس این اختراع را انجام داده است) در آخر، بذر دسته بندی امروزی عنصرها به فلز و نافلز را می توان در دست نوشته های وی یافت.